Ağaçlar, kentlerimizde yaşanan aşırı ısınmaya karşı güçlü bir müttefik olmaya devam ediyor. Ancak ağaçlar “her derde deva” bir çözüm değil. Doğru planlama ve bilimsel verilerle desteklenmezse etkileri sınırlı kalabilir.

Son yıllarda yaşanan rekor sıcaklıklar, dünya metropollerini adeta kavuruyor. İstanbul’dan New York’a, Tokyo’dan Dubai’ye kadar farklı coğrafyalardaki kentler, kronikleşen “kentsel ısı adası” problemi nedeniyle her yaz giderek daha absürt sıcaklıklara ulaşmaya başladı. Her ne kadar klimalar, serinletici spreyler, gölgelikler ya da beyaza boyanmış çatılar çözüm önerileri arasında gösterilse de giderek daha fazla uzman, asıl çözümün yeşil altyapıda, özellikle de ağaçlarda olduğunu savunuyor. Ancak ağaç dikmek, sihirli bir değnek değil; ağaçların soğutucu etkisi, dünyanın farklı köşelerinde farklı sonuçlar doğuruyor. Üstelik hangi ağaç türünün seçildiği, nasıl bir kent dokusuna yerleştirildiği, bulunduğu iklim ve hatta nem oranı gibi sayısız faktör, ağaçların kente sağlayacağı serinletici katkıyı şekillendiriyor.

Bu hafta Nature dergisinde yayımlanan kapsamlı bir bilimsel çalışma, bu konuda ezberleri bozacak türden. Araştırmacılar, 2010’dan bu yana yayımlanmış 182 bilimsel makaleyi tarayarak, 110 farklı kentteki (veya bölgedeki) ağaçların serinletici etkisini mercek altına aldı. Bu meta-analiz, 17 farklı iklim tipini kapsıyor. Amaçları, kentsel ağaçların ne ölçüde hava sıcaklığını düşürebildiğini, hangi iklimlerde hangi türlerin işe yaradığını ve kent yapısı ile ağaç özellikleri arasındaki gizli etkileşimleri açığa çıkarmaktı.

AĞAÇLAR HER YERDE AYNI MI SOĞUTUR?

İlk bakışta ağaçların serinletici etkisi evrensel bir özellik gibi görünebilir. Sonuçta ağaçların gölgesi ve transpirasyon (yapraklardan su buharı salımı) yoluyla havayı soğutma kapasiteleri, nehir kenarındaki bir kasabada da gökdelenlerin yükseldiği bir metropolde aynı şekilde çalışmalı, öyle değil mi? Ancak araştırma, soğutucu etkinin derecesinin, kentlerin coğrafyasına, mimarisine ve hatta yerel tür seçimlerine son derece duyarlı olduğunu gösteriyor.

Araştırmaya dahil edilen kentlerden %83’ünde ağaçlar, en sıcak ayın hava sıcaklığını 26°C’nin altına çekmeyi başardı. Bazı durumlar gerçekten çarpıcı: Nijerya’daki bir şehirde, ağaçlar, yaya seviyesindeki sıcaklığı 12°C’ye kadar düşürebildi. Bu, olağanüstü bir sayı! Ama işte bu her yerde böyle olmuyor. Kimi kentlerde soğutucu etki sadece birkaç dereceyle sınırlı kalırken, bazı bölgelerde ağaçların geceleri ısının hapsolmasına neden olduğu, hatta çok nemli ortamlarda hafif bir “ısınma” hissi bile yarattığı tespit edildi.

Buradaki farkın anahtarı, o şehrin arka planda deneyimlediği iklim koşulları ve kent dokusundaki farklılıklar. Bunu da üç temel başlığa ayırabiliriz: iklim, arka plan iklim, kentsel morfoloji ve ağaç özellikleri.

İlk olarak iklime bakalım: Tropikal, ılıman, kıtasal ve kurak iklimlerin her birinde ağaçların soğutma performansı farklı. Örneğin kurak iklimlerde (mesela Orta Doğu kentleri veya Kuzey Afrika’nın bazı bölgeleri), yoğun yapraklı, her dem yeşil ağaçlar (yani her zaman yeşil kalan, iğne yapraklı veya yaprak dökmeyen türler) kompakt kent dokusunda bile etkili bir soğutma sağlayabiliyor. Çünkü bu coğrafyalarda sert güneş ışığı ve kuru hava, ağacın gölgeleme etkisini ve terleme yoluyla soğutma potansiyelini artırıyor. Buna karşın nemli tropikal iklimlerde, ağaçların transpirasyon kapasitesi zaten yüksek nemden ötürü tam verimli işlemeyebiliyor. Zaten hava nemli olduğu için su buharı ile soğutma daha kısıtlı. Buna ek olarak, çok sık ağaçlandırılmış ve dar alanlı yerlerde geceleri uzun dalga boylu radyasyon hapsoluyor, bu da bir nebze “ısıl cebirlik” yaratabiliyor. Yani ağaçların konumu ve çevre yapısı bu noktada kritik hale geliyor.

Ilıman ve kıtasal iklimlerde ise çeşitlilik önemli rol oynuyor. Örneğin Avrupa’nın ılıman iklimli kentlerinde yazın sıcaklıkların pik yaptığı dönemde bir grup geniş yapraklı (örneğin kestane, ıhlamur, meşe) ve her dem yeşil tür bir arada kullanıldığında, tek tür ağaçlandırmaya göre yaklaşık 0.5°C ek bir soğutma sağlandığı gözleniyor. Bu belki kulağa ufak bir fark gibi gelebilir, ancak şehir ölçeğinde yarım derece, enerji tüketimi ve konfor açısından çok şey ifade edebilir.

İkinci olarak kentsel morfoloji, yani kent yapısı da büyük bir etken. Gökdelenler, dar sokaklar, geniş meydanlar, yüksek binalar arasında kalan dar geçitler… Tüm bunlar, bir şehirde gözlenen gölge oyununun parçaları. Gökyüzünün ne kadar görülebildiği, binaların yüksekliği, yolların yönelimi, yerleşim dokusu ağaçların verimini belirliyor. Örneğin kompakt kent bölgelerinde ağaçlar ne kadar yoğun olursa olsun hava hareketi kısıtlanabiliyor, bu da geceleyin serinleme yerine sıcaklığın yer seviyesinde birikmesine neden olabiliyor. Buna karşın daha açık kent dokusunda ağaçların gölgeleme etkisiyle birlikte hava sirkülasyonu da daha iyi olduğu için serinletici etki daha etkin. Kısacası, İstanbul’un sıkışık tarihi mahallelerinde elde edeceğiniz serinlik, geniş park alanlarına ve ferah sokaklara sahip Stockholm ya da Sidney kenar mahallelerindeki serinlikten farklı olabiliyor.

Son faktör de ağaç özellikleri… Sonuçta ağaçlandırma derken tek bir ağaçtan söz etmiyoruz; dünyanın çeşitli bölgelerinde yüzbinlerce ağaç türü var. Hepsi aynı etkiyi yapmıyor. Yaprak yoğunluğu, yaprak yüzey alanı, gövde yüksekliği, kök sistemi, hatta yaprak rengi bile önemli. Kalın, geniş yapraklı, yüksek evapotranspirasyon potansiyeline sahip ağaçlar, tropik bölgelerde gündüzleri harikalar yaratırken, geceleyin aşırı nemli koşullarda dezavantaj oluşturabilir. Buna karşın iğne yapraklı, her daim yeşil ağaçlar kurak iklimlerde yıl boyu gölgeleme sağlayarak istikrarlı bir serinlik sunabiliyor. Çalışma; tropikal, ılıman ve kıtasal iklimlerde, geniş yapraklı (yaprak döken) ve her dem yeşil türlerin karışık kullanımının tek tür yaklaşımına göre 0.5°C daha fazla serinlik sağladığını ortaya koyuyor. Bu, kentsel peyzaj mimarlarının çeşitliliğe önem vermesinin ne kadar önemli olduğunun altını çiziyor. Tek tip ağaçlandırma “monoton” bir çözümken, tür çeşitliliği katmak mikroiklim üzerinde olumlu etkiler oluşturuyor.

TEK TİP AĞAÇ TÜM ŞEHRİ SERİNLETEMEZ!

Küresel ısınmanın durdurulamadığı bir çağda yaşadığımız bir gerçek. IPCC raporları, önümüzdeki on yıllarda sıcaklık artışının daha da hızlanacağını gösteriyor. Isı dalgaları, Avrupa’dan Asya’ya, Amerika’dan Afrika’ya kadar kentlerde giderek daha uzun süreli ve şiddetli yaşanacak. Bu koşullarda ağaçlar, belki de en sürdürülebilir “doğal klima” rolünü oynayacak. Ancak hangi ağaçların dikileceği, nerede ve nasıl konumlandırılacakları önemsiz bir detay değil; tam tersine stratejik bir planlama konusu.

Giderek daha fazla kentte “Bir Milyon Ağaç” kampanyaları duyuyoruz. New York, Paris ve Şanghay gibi metropoller, kamusal alanlarını ağaçlandırmaya büyük bütçeler ayırıyor. Ancak bu çalışmanın ortaya koyduğu veriler, “ağaç olsun da nasıl olursa olsun” yaklaşımının yetmeyeceğini gösteriyor. Örneğin kurak bölgelerde su kıtlığı nedeniyle evapotranspirasyon sınırlanabilir. Bu durumun üstesinden gelmek için daha dayanıklı, su tutma kapasitesi yüksek, kök yapısı güçlü ağaçlar seçmek şart. Sulama stratejileriyle de desteklenmesi gereken bu ağaçlar, sağlıklı kalırsa gölge ve serinlik sağlayabilir, aksi takdirde kuru dallarla donatılmış “hayalet ağaçlar”a dönüşebilirler.

Bu arada, ağaçlandırmada, sadece gündüzleri yaşanan kavurucu sıcakları kalkanlamak değil, geceleri yaşanması beklenen serinleme sürecinin de yeterince hızlı yaşandığından emin olmak çok kritik. Çünkü sıcak günlerin ardından geceleri beklenen serinlik, bazen ağaçların yoğun varlığıyla engellenebiliyor. Özellikle dar sokaklı kent merkezlerinde ağaçların geniş tepeleri, yerden yayılan uzun dalga boylu radyasyonu “hapsediyor” ve doğal soğumayı yavaşlatıyor. Bunun sonucu, gece saatlerinde dahi bunaltıcı bir hava yaşanması. Ayrıca çok sıcak ve kurak günlerde ağaçların yapraklarındaki gözeneklerin (stoma) kapanması, terleme yoluyla soğutmanın sınırlarına işaret ediyor. Bu durum, özellikle aşırı sıcak dalgalarında ağacın serinletme kapasitesini sınırlıyor.

Tüm bu sonuçlar, şehir plancılarına, peyzaj mimarlarına ve politika yapıcılara önemli ipuçları sunuyor. “Doğru ağacı doğru yere dikmek” her zamankinden daha önemli hale geliyor. Ağaç türü seçiminde, kentin genel morfolojisi, hava kalitesi, hâkim rüzgâr yönleri, mevcut yeşil alan potansiyeli, su kaynakları, toprak kalitesi ve tabii ki iklimsel veriler dikkate alınmalı.

Bu noktada “çeşitlilik”, planlamada anahtar kelime olarak karşımıza çıkıyor: Tek bir tür, tüm şehri soğutamaz! Karışık kullanımlar, farklı türlerin farklı mevsimlerde ve günün farklı saatlerinde sağladığı avantajları bir araya getirerek daha etkili bir “yeşil klima” sistemi oluşturabilir. Ayrıca, yoğun biçimde ağaçlandırılan açık alanlar (parklar, geniş bulvarlar, meydanlar) kentsel hava dolaşımını iyileştirerek gece soğumasını kolaylaştırabilir. Bunun için apartman bahçelerinin, iç avluların, yeşil çatılar ve duvarların da stratejik olarak değerlendirilmesi gerekiyor.

Sonuç olarak ağaçlar, kentlerimizde yaşanan aşırı ısınmaya karşı güçlü bir müttefik olmaya devam ediyor. Ancak bu çalışma, ağaçların “her derde deva” bir çözüm olmadığını, doğru planlama ve bilimsel verilerle desteklenmezse etkisinin sınırlı kalabileceğini de gözler önüne seriyor. İklim tipiniz ne olursa olsun, şehrin dokusu, seçtiğiniz türler, mevcut su ve besin kaynakları, gece/gündüz sıcaklık dengesi, nem oranı ve hava kalitesi gibi faktörler ağaçların serinletici potansiyelini şekillendiriyor.

Küresel ısınma karşısında kentlerimizin serin kalması için ağaçlara daha çok ihtiyaç duyuyoruz. Ancak bu ihtiyaç, gelişigüzel ağaç dikmekten çok, bilimsel temelli, bütünsel bir yeşil planlamayı gerektiriyor. Belki de bu çalışmalar, gelecekte kent planlama rehberlerinde “her yere ağaç dikin” yerine, “şu iklimde, şu kentsel morfolojide, şu şu türleri, şu aralıklarla dikin ve su yönetimini böyle yapın” gibi net, hedefe yönelik önerilerin yer almasının önünü açacak. Hem konfor, hem sağlık, hem de enerji tasarrufu için ağaçların gücünü tam kapasite kullanabilmemiz ancak bu şekilde mümkün olacak.

https://www.birgun.net/makale/sehirler-nasil-agaclandirilmali-583914